Прафесію трэба несці годна

Прафесію трэба несці годна, тады ты будзеш і паважаным, і аўтарытэтным, і шчаслівым чалавекам, — упэўнена Валянціна Васільеўна Гінчук. І да цябе пацягнуцца вучні, таму што яны любяць мець зносіны з паспяховымі, рэалізаванымі ў прафесіі, дарослымі людзьмі.

— Вы былі першай жанчынай у гісторыі Конкурсу “Настаўнік года Беларусі”, якая атрымала крыштальнага жураўля, пры тым што ваш педагагічны стаж тады складаў усяго 8 гадоў — вы працавалі настаўніцай гісторыі ў сярэдняй школе № 2 Ашмян. Як вы прынялі рашэнне аб удзеле ў конкурсе?
— У 29 гадоў такія рашэнні прымаюцца лягчэй, чым у 47. Дарэчы, у той год я была не адзінай удзельніцай рэспубліканскага этапу конкурсу прафесійнага майстэрства са стажам да 10 гадоў. Думаю, гэтую сітуацыю добра растлумачыў член журы конкурсу прафесар Уладзімір Аляксандравіч Янчук. Пасля конкурсу ён даў журналісту “Настаўніцкай газеты” інтэрв’ю, у якім разважаў аб тым, чаму настаўнікі з вялікім педагагічным вопытам на конкурс не ідуць. На яго думку, цяжкасці, звязаныя з прыняццем рашэння ўдзельнічаць у конкурсе, перш за ўсё маюць псіхалагічны характар. Вельмі няпроста выносіць свой педагагічны вопыт на ўсеагульнае абмеркаванне, таму настаўнікам з вялікім стажам прыняць такое рашэнне цяжэй. З гэтым меркаваннем складана не пагадзіцца.
Для мяне на той момант вызначальнай была падтрымка калег, у прыватнасці словы дырэктара школы Валянціны Іванаўны Чарняцовай: “Я ведаю: у цябе атрымаецца!”

— Вы паказалі, што жанчыны таксама могуць быць пераможцамі конкурсу. Пасля вас крыштальнага жураўля атрымалі Ірына Рамуальдаўна Клявец, Інеса Уладзіміраўна Зубрыліна. І ўсе тры жанчыны — прадстаўніцы Гродзенскай вобласці.
— Так, мы адзін час нават жартавалі, што калі пераможца конкурсу жанчына, то яна з Гродзеншчыны.

— Калі б у вашым лёсе не было конкурсу “Настаўнік года”…
— Безумоўна, конкурс — важны этап майго жыцця, важная прыступка майго прафесійнага росту. І рашэнне аб паступленні ў аспірантуру Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка я прыняла не без уплыву конкурсу. Меў рацыю нехта з вялікіх, калі сцвярджаў, што перамогі робяць нас мацнейшымі. Праз два гады пасля перамогі ў конкурсе я вырашыла паспрабаваць сябе ў навуковай дзейнасці. Пасля заканчэння аспірантуры працую ў Нацыянальным інстытуце адукацыі, у 2004 годзе абараніла дысертацыю па методыцы выкладання гісторыі.
Сёння ўдзел і перамога ў конкурсе змяшчаюцца ў адным сказе біяграфіі, але гэтая падзея застанецца ў памяці на ўсё жыццё. Яе значнасць для мяне вымяраецца яе наступствамі.

— Знайшла ў інтэрнэце цікавую інфармацыю пра тое, што, паводле адкрыцця брытанскіх вучоных, на выбар прафесіі ўплываюць гены. А ваша схільнасць да педагагічнай прафесіі прадвызначана спадчыннасцю?
— У нашай сям’і я адзіны прадстаўнік педагагічнай прафесіі. Мой шлях у педагогіку пачынаўся з дзіцячай мары. Гледзячы на сваю першую настаўніцу Валянціну Нікіфараўну, я ўяўляла работу педагога адным вялікім яркім святам. Такім чынам, пытанне аб тым, кім я хачу быць, было вырашана для мяне ў 1 класе, на працягу ўсяго школьнага жыцця я да яго не звярталася. У канцы 10 класа паўстала пытанне аб спецыялізацыі. На выбар стаць настаўнікам гісторыі ў значнай ступені паўплывала мой класны кіраўнік Ганна Іванаўна Бабарыкіна.
Сёння я з упэўненасцю сцвярджаю, што мой прафесійны выбар — заслуга маіх настаўнікаў. Са шчырай удзячнасцю ўспамінаю іх: Тэрэзу Раманаўну Івашкевіч, Таццяну Якаўлеўну Пішчык, Надзею Цітаўну Панцырную, Ніну Паўлаўну Сікорскую, Зінаіду Яфімаўну Арцем’еву, Людмілу Міхайлаўну Быканаву — настаўнікаў ад Бога, якія сваёй штодзённай працай дапамагалі ўсвядоміць высакароднасць і годнасць нашай прафесіі.
Зразумела, што ў школе я глядзела на гэтую прафесію праз прызму рамантызму. Зараз ведаю, што настаўнік — адна з самых адказных і складаных прафесій. Усведамленне яе значнасці прыйшло з вопытам. Успамінаюцца словы Герберта Уэлса, працытаваныя Мікалаем Рэрыхам: “Настаўнік можа здзейсніць больш за заваёўнікаў і дзяржаўных дзеячаў. Яны, настаўнікі, могуць стварыць новае ўяўленне і вызваліць скрытыя сілы чалавецтва”.

— Часта чула ад вопытных настаўнікаў, што на іх прафесійны выбар паўплывалі школьныя педагогі. Ці можна сказаць, што зараз моладзь неахвотна паступае ў педагагічныя ВНУ, бо ў іх мала прыкладаў для пераймання і іх настаўнікі не агітуюць туды паступаць?
— Два гады назад мы праводзілі анкетаванне і вывучалі матывы выбару настаўнікамі педагагічнай спецыяльнасці. Амаль 70% удзельнікаў анкетавання адзначылі, што выбралі прафесію настаўніка, бо любяць дзяцей і хочуць працаваць з імі; у 20% выбар педагагічнай спецыяльнасці быў абумоўлены сямейнымі традыцыямі і прыкладам бацькоў. Для кожнага дзясятага ўдзельніка анкетавання была важнай магчымасць двухмесячнага летняга адпачынку, 2% рэспандэнтаў кіраваліся невысокім конкурсам пры паступленні на педагагічныя спецыяльнасці. Пра прыклад свайго настаўніка як вызначальны фактар прафесійнага выбару напісалі толькі 2% удзельнікаў анкетавання — гэта былі педагогі са стажам работы больш за 20 гадоў.
Ці значыць гэта, што сёння няма прыкладаў для пераймання? Я б не стала так сцвярджаць. Сёння ў школе працуе нямала творчых, таленавітых настаўнікаў, якія паспяхова рэалізавалі сябе ў прафесіі. Ёсць з каго браць прыклад. Разам з тым нельга не заўважыць, што для сучасных старшакласнікаў пры выбары прафесіі прыярытэтнымі з’яўляюцца сацыяльныя фактары: заработная плата, статус у грамадстве. І калі першае не заўсёды залежыць ад нас, то другое напрамую звязана з тым, як мы “нясём” сваю прафесію. Пагадзіцеся: калі мы кожны дзень будзем скардзіцца на жыццё, на тое, што заработная плата невысокая, дзеці не слухаюцца, а бацькі не паважаюць, прэстыжу сваёй прафесіі мы не дабавім, а самае галоўнае, не дабавім аўтарытэту сабе. Паўтаруся: дзеці любяць людзей паспяховых і самадастатковых, і дэманстраваць гэтыя якасці трэба сваім прыкладам, штодзённай працай. Дарэчы, трэба заўважыць, што сёння праводзіцца актыўная работа па арыентацыі старшакласнікаў на педагагічныя спецыяльнасці. Ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыі створаны профільныя класы педагагічнай накіраванасці, у якіх вучні разам з профільнымі вучэбнымі прадметамі вывучаюць факультатыўны курс “Уводзіны ў педагагічную прафесію”. І тут хацелася б заўважыць, што для поспеху гэтай справы вельмі важна, каб факультатыўныя заняткі вялі толькі тыя настаўнікі, якія любяць сваю прафесію, якія дасягнулі ў ёй пэўных поспехаў.

— А вам не хацелася б зноў вярнуцца ў клас да дзяцей — больш дасведчаным і ўмелым настаўнікам?
— Я пра гэта часта думаю. Калі падчас маніторынгу ўзроўню навучанасці вучняў па гісторыі або грамадазнаўстве высвятляецца, што яны не засвойваюць якія-небудзь пытанні, хочацца паспрабаваць самой: ці змагла б я арганізаваць дзейнасць вучняў так, каб яны засвоілі гэты матэрыял? Пасля правядзення маніторынгу мы распрацоўваем рэкамендацыі для настаўнікаў па ўдасканаленні арганізацыі адукацыйнага працэсу, кантрольна-ацэначнай дзейнасці. Прызнаюся шчыра: часта хочацца паспрабаваць, як гэтыя рэкамендацыі працуюць у рэальным класе, з рэальнымі дзецьмі.
З іншага боку, мне часам здаецца, што я ніколі не пакідала школу, таму што пры распрацоўцы метадычных і дыдактычных матэрыялаў (каляндарна-тэматычнага планавання, кантрольна-вымяральных матэрыялаў, метадычных рэкамендацый па выкладанні вучэбнага прадмета, пытанняў і заданняў для вучэбных дапаможнікаў) я заўсёды “прымяраю” свае ідэі на сябе і сваіх былых вучняў.

— Як вы лічыце, чаму нашы педагогі баяцца слова “маніторынг”?
— Магчыма, яны сутыкнуліся з не зусім карэктным выкарыстаннем яго вынікаў. На міжнародных семінарах па пытаннях арганізацыі маніторынгавых даследаванняў у сістэме адукацыі часта папярэджваюць: нельга выкарыстоўваць вынікі маніторынгу для пакарання настаўнікаў!
Рэспубліканскі маніторынг — адзін з кампанентаў нацыянальнай сістэмы ацэнкі якасці агульнай сярэдняй адукацыі. Разам з такімі кампанентамі, як ацэньванне вучэбных дасягненняў у класе, экзамены (выпускныя і ўступныя), самаацэнка дзейнасці ўстаноў адукацыі, акрэдытацыя і атэстацыя ўстаноў адукацыі, прафесійная атэстацыя педагагічных работнікаў, ён з’яўляецца інфармацыйнай асновай для прыняцця рашэнняў па ўдасканаленні сістэмы адукацыі.
Рэспубліканскі маніторынг якасці агульнай сярэдняй адукацыі праводзіцца ў нашай краіне з 2003 года. Праграма развіцця агульнай сярэдняй адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь на 2007—2016 гады прадугледжвае правядзенне рэспубліканскага маніторынгу якасці адукацыі па пяці кірунках: узровень навучанасці па вучэбных прадметах, якасць паслуг у сферы адукацыі, асабістае развіццё і ўзровень выхаванасці вучняў, стамляльнасць і працаздольнасць вучняў, прафесійная кампетэнтнасць настаўнікаў.
Мэтай маніторынгу з’яўляецца вызначэнне якасці адукацыі (наколькі эфектыўна вучні авалодваюць ведамі і ўменнямі) і выяўленне фактараў, якія ўплываюць на вынікі навучання. Такая інфармацыя выкарыстоўваецца для абнаўлення зместу агульнай сярэдняй адукацыі, яго навукова-метадычнага забеспячэння, методык і тэхналогій навучання, удасканалення праграм падрыхтоўкі і павышэння кваліфікацыі настаўнікаў, ініцыіравання новых навуковых даследаванняў у сферы адукацыі.
Па выніках рэспубліканскага маніторынгу штогод рыхтуюцца рэкамендацыі, якія размяшчаюцца на нацыянальным адукацыйным партале (adu.by) у раздзеле “Ацэнка якасці адукацыі”.

— А кіраўнік школы можа заказаць правядзенне маніторынгу ў сваёй установе адукацыі? Напрыклад, нядаўна прызначанаму дырэктару хацелася б даведацца, які патэнцыял у калектыву …
— Хутчэй за ўсё, вы маеце на ўвазе педагагічны аўдыт. Пад аўдытам разумеюць звычайна праверку якой-небудзь дзейнасці незалежным экспертам.
Ведаю, што ў Мінскім гарадскім інстытуце развіцця адукацыі (а магчыма, і ў іншых рэгіянальных інстытутах развіцця адукацыі) існуе структура — Цэнтр аналітычнага менеджменту рэгіянальнай адукацыі, адным з кірункаў работы якога з’яўляецца правядзенне незалежнага педагагічнага аўдыту. Спецыялісты цэнтра аказваюць кансалтынгавую дапамогу ўстановам адукацыі па пытаннях арганізацыі і ўдасканалення адукацыйнага працэсу, кіруючай дзейнасці. Думаю, што дырэктар школы можа звярнуцца па дапамогу ў гэты цэнтр.

— Даводзілася апошні час чуць, што адзнака перашкаджае нашым дзецям вучыцца, што яна падмяняе мэты адукацыі. Што вы на гэты конт думаеце?
— Высокая адзнака — адзін з асноўных матываў вучэбнай дзейнасці нашых вучняў. Калі адзнака становіцца адзіным матывам навучання і падмяняе мэты адукацыі, тут ёсць над чым задумацца і настаўнікам, і бацькам.
Сёння шмат гаворыцца пра безадзнакавае навучанне. На мой погляд, гэта не проста іншая тэхналогія гэта іншая ідэалогія навучання. Безадзнакавае навучанне не азначае адмаўленне ад ацэнкі, і яно да многага абавязвае ўдзельнікаў адукацыйнага працэсу.
У першую чаргу яно патрабуе высокага прафесіяналізму настаўнікаў: уменняў даваць змястоўную ацэнку вучэбным дасягненням кожнага вучня, фарміраваць у вучняў уменне аналізаваць і ацэньваць вынікі сваёй вучэбнай дзейнасці, стымуляваць актыўную пазнавальную дзейнасць вучняў у працэсе навучання.
Безадзнакавае навучанне абавязвае і бацькоў вучняў. Трэба навучыцца пытацца ў свайго дзіцяці не пра тое, што яно сёння атрымала ў школе, а чаму навучылася, што даведалася новага. А гэта патрабуе больш часу, больш увагі да спраў свайго дзіцяці.

— На пачатку года Міністэрства адукацыі абвясціла аб тым, што ў 2018 годзе Беларусь далучыцца да ўдзелу ў Міжнароднай праграме па ацэнцы адукацыйных дасягненняў вучняў PISA. У многіх з’явілася пытанне — чаму праз столькі гадоў? Для чаго нам трэба чакаць?
— PISA праводзіцца Арганізацыяй эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця адзін раз у тры гады (2000, 2003, 2006, 2009, 2012, 2015, 2018). Падаць заяўку для ўдзелу ў гэтым міжнародным даследаванні неабходна за тры гады. Рэспубліка Беларусь накіравала заяўку ў 2015 годзе, удзельнічаць будзем у 2018. Такія правілы.

— І ўсе гэтыя тры гады настаўнікі будуць рыхтаваць дзяцей да PISA, каб лепш выглядаць на міжнародным фоне…
— PISA — гэта параўнальнае міжнароднае даследаванне. Мы павінны разумець, што нас будуць параўноўваць з іншымі краінамі-ўдзельніцамі. У 2012 годзе ў гэтай праграме прымалі ўдзел 65 краін. Жаданне падрыхтавацца і выглядаць годна на агульным фоне — натуральнае.
Праграма PISA правярае функцыянальную граматнасць 15-гадовых навучэнцаў, іх здольнасць выкарыстоўваць засвоеныя ў школе веды і ўменні для вырашэння шырокага дыяпазону жыццёвых задач у розных сферах дзейнасці. Заданні ўяўляюць сабой практычныя (жыццёвыя) сітуацыі, да якіх прапаноўваецца некалькі пытанняў рознага ўзроўню складанасці. Для выканання заданняў неабходна выкарыстоўваць веды і ўменні з розных тэм і раздзелаў вучэбнага прадмета, з некалькіх вучэбных прадметаў. Якія веды і ўменні для гэтага неабходны, вучань павінен вырашыць самастойна.
У кожным даследаванні PISA асноўная ўвага (2/3 часу) удзяляецца аднаму з трох кірункаў: граматнасць чытання, матэматычная граматнасць, прыродазнаўчая граматнасць. Трэба адзначыць, что з 2012 года ацэньваецца фінансавая граматнасць навучэнцаў, а ў 2015 годзе вучням прапануюцца інтэрактыўныя заданні для сумеснага вырашэння праблем.
У даследаванні будуць удзельнічаць навучэнцы з розных тыпаў навучальных устаноў: устаноў агульнай сярэдняй, прафесійна-тэхнічнай, сярэдняй спецыяльнай адукацыі. Выбарка для правядзення даследавання можа складаць ад 4500 да 6000 навучэнцаў.
Калі ў працэдуры правядзення РISA нічога не зменіцца, то ў 2018 годзе асноўным кірункам будзе чытацкая граматнасць.

— Якія захады робяцца сёння для ўдзелу ў праграме PISA?
— Сёння адбываецца абнаўленне зместу агульнай сярэдняй адукацыі ў кантэксце кампетэнтнаснага падыходу, распрацоўваюцца новыя вучэбныя праграмы, якія стануць асновай для распрацоўкі вучэбных дапаможнікаў. Аб’яўлены конкурс на стварэнне новых вучэбных дапаможнікаў для ўстаноў дашкольнай, агульнай сярэдняй і спецыяльнай адукацыі.
У ходзе рэспубліканскага маніторынгу спрабуем распрацоўваць кантрольна-вымяральныя матэрыялы з улікам міжнародных падыходаў. Для правядзення маніторынгу выкарыстоўваем таксама адкрытыя для педагагічнай грамадскасці заданні PIRLS, PISA.
Акрамя гэтага, у праграму рэспубліканскага маніторынгу ўключаны новыя кірункі: чытацкая граматнасць і фінансавая граматнасць вучняў. З вынікамі першага маніторынгу чытацкай граматнасці вучняў 5, 8 класаў можна азнаёміцца на нацыянальным адукацыйным партале.

— Што паказвае вопыт іншых краін, якія ўдзельнічалі ў PISA? Як яго вынікі ўплываюць на развіццё нацыянальнай сістэмы адукацыі?
— PISA дае адказы на пытанні: які ўзровень дасягненняў паказваюць нашы вучні ў пэўнай галіне ведаў у параўнанні з вучнямі іншых краін? Што школьныя сістэмы іншых краін робяць лепш? Аналіз вопыту краін, якія ўдзельнічалі ў PISA, паказвае, што вынікі міжнароднага параўнальнага даследавання становяцца прычынай перагляду вучэбных планаў і стандартаў, змянення праграм падрыхтоўкі настаўнікаў.

— Што б вы пажадалі маладым людзям, якія думаюць звязаць сваё жыццё з педагогікай?
— Прымаць рашэнне аб тым, каб прысвяціць сваё жыццё педагогіцы, трэба з вялікай адказнасцю. Трэба памятаць, што работа і ўсё, што з ёй звязана, займае ў сярэднім палову жыцця чалавека. Існуе прамая залежнасць паміж тым, наколькі людзі задаволены сваёй прафесіяй, і тым, наколькі шчаслівым яны ўспрымаюць сваё жыццё. Па словах старажытнагрэчаскага філосафа Арыстоцеля, калі вы паспяхова выбралі прафесію і аддалі ёй сваю душу, то шчасце само вас знойдзе.

Гутарыла Святлана КІРСАНАВА.
Фота Алега ІГНАТОВІЧА
і з архіва “Настаўніцкай газеты”.