Экзістэнцыя настаўніцтва

Галіна Анатольеўна Сухава ўражвае ўжо не першы раз. Я памятаю яе на конкурсе “Настаўнік года — 2009”, на які яна прыйшла цвёрда і рашуча, хоць і хвалявалася. Памятаю, як гутарылі з ёй пасля, доўга і пранікнёна. Гаварылі пра ўрокі, педагагічнае крэда, адчуванне літаратуры і мовы. А яшчэ памятаю свае адчуванні ад той гаворкі. Было ўтульна і па-чалавечы цёпла. Наша тэлефонная размова зацягнулася, але яе не хацелася заканчваць. Перарваў яе змрок. На вуліцы сцямнела, і мне было ўжо няёмка працягваць.

Дзіўна, але сённяшняя гутарка з Галінай Анатольеўнай таксама адбывалася ўвечары. Яе мяккі і пранікнёны голас зачараваў не толькі мяне, але і маю дачку, якая сядзела непадалёк. Пасля заканчэння інтэрв’ю спытала ў яе: “Ну што, класная настаўніца?”  “Та-а-к”, — уражана працягнула яна. А я зноў аказалася ў палоне захаплення ад Галіны Анатольеўны, ды яшчэ і дачку з сабой прыхапіла.

— Галіна Анатольеўна, вы — настаўнік ужо даволі даўно. Як адчуваеце сябе ў гэтай ролі сёння? І ці роля гэта? Многія адзначаюць, што педагогіка — лад жыцця.

— Я працую настаўніцай з 1994 года. Як я сябе адчуваю сёння? Добра. Калі гаварыць пра ролю, пра лад жыцця, то хочацца кіравацца матэматычнай воссю каардынат. Калі пракласці вось каардынат настаўніка, то самай першай кропкай у мяне была б роля. У школьнага настаўніка шмат роляў — і сацыяльных, і прафесійных: класны кіраўнік, настаўнік, жонка, маці, дачка.

Але паступова настаўніцкае жыццё пераходзіць у больш прафесійныя вытокі. Цяпер я знаходжуся пасярэдзіне гэтай восі. Зараз педагогіка для меня — прафесія. Прафесія з трох складнікаў: “люблю”, “умею” і “мне за гэта яшчэ пла­цяць”. А калі педагогіка становіцца ладам жыцця, то, думаю, з яе трэба сыходзіць, бо гэта ўжо крайняя кропка. Я роўна пасярэдзіне — паміж роляй і ладам жыцця. І ў сваёй прафесіі пачуваюся камфортна і годна.

— А наколькі вы змяніліся як чалавек і як настаўнік за гады работы ў школе? Магчыма, адкрылі ў сабе незвычайныя здольнасці?

— Людзі мяняюцца. А той, хто не можа мяняцца ў прафесіі, памірае. Цяпер выжывае не той, хто моцны, разумны, а той, хто ўмее прыстасоўвацца да хуткіх змен. Напэўна, самым значным пераваротам ува мне як у настаўніку стала пераасэнсаванне паняцця справядлівасці. Раней для мяне вельмі важна было быць справядлівым настаўнікам. А цяпер я зразумела, што справядлівасць — гэта апошняя мяжа маральнасці, бо за ёй пачынаецца пакаранне, а не ўзнагарода.

Мая настаўніцкая філасофія змянілася пад уплывам методыкі актыўнай ацэнкі. Гэты праект, арганізаваны Тамарай Мацкевіч і Данутай Стэрнай (Польшча), паспяхова рэалізоўваецца ў нашай адукацыі з 2009 года. Навуковым кіраўніком праекта з’яўляецца  прафесар Мікалай Іванавіч Запрудскі. Я зразумела, што трэба быць не справядлівым настаўнікам і не браць на сябе ролю суддзі (хто ведае і як ведае, а хто не ведае), а накіроўваць вучня, не даючы лічбавых адзнак. Па гэтай прычыне самымі нелюбімымі ў маёй прафесіі з’яўляюцца апошнія дні чвэрці, бо трэба выстаўляць адзнакі за чвэрць , а гэта самае пакутлівае для мяне.

Раней я думала, што ў гэтым праяўляецца настаўніцкая справядлівасць, але цяпер дакладна разумею, што такой якасцю, як аб’ектыўнасць, зусім не валодаю. Ды і ўвогуле, як мне здаецца, яе не можа быць. У лічбу, якая выстаўляецца за чвэрць, трэба ўкласці і працэс, і вынік, а гэта немагчыма, таму і засмучае. Хацелася б абыходзіцца без адзнак, без так званага адзначвання.

Калі гаворка ідзе пра ацэнку, то гэта добра, бо ідзе зваротная сувязь з вучнем, ты адзначаеш яго станоўчыя і адмоўныя моманты ў ведах, моцныя і слабыя бакі. А вось адзнака дабівае, бо ўключаецца працэс самаедства, калі ты ўвесь час сумняваешся. Тым не менш гэта даводзіцца рабіць, бо такая дзейнасць з’яўляецца часткай прафесіі, хоць і нелюбімай.

— У мяне была знаёмая дырэктар, якая гаварыла, што адзнаку заўсёды трэба ставіць на карысць вучня…

— Ёсць такое правіла. Але я ў плюс ставіла б крытэрый “на карысць дзейнасці вучня”. Здараецца так, што вучань працуе, а выніку няма. І табе як настаўніку цяжка зразумець чаму. Здараецца, і доктар, маючы на руках усе аналізы, не можа вызначыцца з дыягназам. Так і настаўніку бывае няпроста разабрацца ў прычынах адсутнасці выніку. У такіх выпадках я ацэньваю на карысць працэсу.

А крытэрый “на карысць вучня” з’яўляецца слізкім. Як ацэнь­ваць: пада­баец­ца, — не па­да­баецца? Мне здаецца, ацэньваць трэба ўсё ж на ка­рысць працэсу, а не выніку. Цяпер у школьнай практыцы вынік часам сумніўны (можа быць не зусім справядлівым ці несправядлівым увогуле), таму вызначальным з’яўляецца менавіта працэс. Уменне вучыцца мае куды большую каштоў­насць, чым вынік.

— Галіна Ана­тольеўна, многія вашы калегі — удзель­нікі конкурсу адзначаюць, што іх прафесійнае жыццё падзелена на дзве часткі: “да” і “пасля”. Ці можаце вы правесці такую ж мяжу?

— Я згодна са сваімі калегамі. Конкурс падзяліў маё прафесійнае жыццё на дзве часткі. А яшчэ мне вельмі спадабалася, як на падобнае да гэтага пытанне адказаў культуролаг Аляксей Машэўскі. Яго спыталіся: “Як вы думаеце, ці можна навучыць пісаць вершы?” Ён адказаў: “Да нейкай ступені так, можна. Але потым, каб стаць сапраўдным паэтам, трэба не пабаяцца і зрабіць крок у такую свое­асаблівую экзістэн­цыяльную яму, якая ёсць у кожнага чалавека. Гэта і страшна, і адказна, і не кожны з тых, хто бярэцца за паэзію, робіць такі крок”.

Мне здаецца, што гэта вельмі падобна да сітуацыі з конкурсам. Кожны настаўнік умее працаваць да нейкай ступені. У кожнага ёсць магчымасць пры­няць удзел у конкурсе. Але не кожны робіць крок. Вынесці сваю работу на грамад­скае абмеркаванне цяжка. Цяпер жа праца настаўніка замкнутая, яна праходзіць за закрытымі дзвярыма.

— Што парадаксальна, бо настаўнік — прафесія публічная…

— Сапраўды, існуе парадокс. Прафесія закрытая, і пра тое, што адбываецца ў класе, ведае толькі настаўнік і клас. І для мяне ўдзел у конкурсе стаў той экзістэнцыяльнай ямай, пра якую гаварыў культуролаг Аляксей Машэўскі. Цяпер магу сказаць, што таму, хто ідзе на такі крок, адкрываюцца абсалютна новыя гарызонты ў прафесіі. З’яўляюцца зусім іншыя адчуванні ўрока, школьных праблем, тое, што прымушае задумвацца, працаваць. Я не сказала б, што з’яўляецца нейкая дадатковая адказнасць. Мяняюцца сэнсы, з’яўляецца творчасць, ма­стацтва, блізкае да паэзіі. Я ўжо гаварыла, гавару вам і буду далей гаварыць, што я вельмі ўдзячна конкурсу за адкрыццё новых сэн­саў і граней.

— Дарэчы, кваліфікацыя “настаўнік-метадыст” — гэта чарговы цяжар адказнасці або новая веха ў педагагічным станаўленні? 

— Тут трэба звярнуцца да гісторыі. Для мяне паняцці “настаўнік-метадыст” і “член клуба “Крыштальны журавель” —  раўназначныя. У клубе я з  2009 года (клуб існуе з 2006 года), а катэгорыю “настаўнік-метадыст” увялі ў 2013 годзе. Як з’явілася такая ідэя? Раптам высветлілася, што ёсць настаўнікі, якія ўступілі ў экзістэнцыяльную яму і гатовы працягваць тварыць, дзяліцца вопытам, прытрымліваючыся прынцыпу “роўны вучыць роўнага”. Каб іх выдзеліць, было вырашана ўвесці катэгорыю “настаўнік-метадыст”. А ідэя належыць куратарам клуба “Крыштальны журавель” Ірыне Віктараўне Багачовай, Івану Віктаравічу Фёдараву. У сваім прафесійным станаўленні я вельмі ўдзячна сваім калегам па клубе. І, канечне, Ірыне Віктараўне і Івану Віктаравічу.

Для мяне, канечне, важней быць членам клуба, што абсалютна не абцяжарвае. Ад таго, што я стала настаўнікам-метадыстам, нічога не змянілася ў маім жыцці. Усе, хто прайшоў праз конкурс і застаўся дзейсным членам клуба “Крыштальны журавель”, даўно працуе як метадыст. Прычым гэта не абавязак, а стыль нашай работы.

Увогуле ж, з’яўленне катэгорыі “настаўнік-метадыст” — новы этап у педагогіцы нашай краіны. Кажуць, што раней нешта падобнае было, але насамрэч гэта абсалютна новая форма метадычнай работы, асноўным прынцыпам якой з’яўляецца роўнасць паміж настаўнікам-метадыстам і проста настаўнікам. Ёсць такая культурная традыцыя: майстрам становіцца той, хто можа свае ўменні перадаць. Яна добра стасуецца і з педагогікай. Выдатна, калі ты можаш зачапіць не толькі вучняў, але і настаўнікаў.

— На вашу думку, ці можна такім прафесійным згуртаваннем неяк паўплываць на традыцыйную свядомасць нашых педагогаў?  

— Цяпер гавораць пра падзейную адукацыю. Гэта тое, што, напрыклад, актыўна выкарыстоўваецца ў Скандынавіі, дзе вучацца, рэалізоўваючы пэўныя праекты. Мы, члены клуба “Крыштальны журавель”, таксама як праект, падзея, якая можа ўзрушыць і зрушыць. Але адваротны бок высокага прафесіяналізму — руціннасць. Калі ты знайшоў для сябе прымальныя метады і прыёмы, якія прыводзяць да выніку, то гэта класна, але ненадоўга. Гэтага хапае гады на тры, а затым прыходзіць страшэная рэч — руціна.

Вывесці самога сябе з зоны камфорту вельмі цяжка, таму, калі прыязджаюць члены клуба, гэты працэс пачынае зрушвацца з мёртвай кропкі. Той чалавек, які пачынае парушаць стандарты і правілы, спачатку з’яўляецца злачынцам, затым яго лічаць вар’ятам. На трэці раз ён ужо прарок. Я думаю, што мы невыпадкова праводзім свае адкрытыя ўрокі ў тры серыі: у настаўніка, які прысутнічае на нашым выездзе, ёсць магчымасць наведаць тры ўрокі. У выніку адзін з нас — злачынец, другі — вар’ят, а трэці — прарок.

— Галіна Анатольеўна, ці адбылася ў вас эвалюцыя як у педагогу? Ці змяніўся за гады работы стыль выкладання і што цяпер ляжыць у аснове вашых педагагічных прынцыпаў?

— Я не сказала б, што эвалюцыя. Хутчэй рэвалюцыя. Паколькі я з савецкіх часоў і вучылася ў савецкай школе, то ў мяне склаўся свой стэрэатып. Раней хто настаўнікам станавіўся? Той, хто засвойваў пэўныя мадэлі, узоры паводзін. Савецкая школа прыкмячала тых, хто мог паўтарыць па ўзоры. Хто рабіў гэта ідэальна, быў малайчына і мог паступаць на настаўніка. Я паступала ў 1989 годзе, і тады такі крок успрымаўся як ідэальная мадэль далейшага развіцця. Прыйшлі 90-я гады, затым 2000-я — і прыйшлося ўсё мяняць, прычым поўнасцю.

У чым адбыліся змены? Возьмем, напрыклад, мэту навучання. Савецкая школа вучыла: “Я, будучы настаўнікам, павінна, абавязана раскрыць паняцце, навучыць, прывіць…” А тут прыйшлося перавярнуць сваю свядомасць, зразумець і прыняць, што я не асноўны ўдзель­нік працэсу і не адзіная крыніца інфармацыі. І ўрок можа атрымацца, калі мяне на ім зусім няма (калі я толькі назіраю і, магчыма, накіроўваю). Дзеці сталі галоўнымі, і мне трэба навучыць іх выбіраць неабходнае. Атрымліваецца парадокс: цяпер я вучу дзяцей таму, чаму мяне не вучылі. Гэтаму я навучылася сама, а свой былы вопыт вучням перадаць ужо не магу. Вось такая ў нас прафесія. Дарэчы, паспяховасць настаўніка напрамую залежыць ад яго ўмення рэагаваць на змены і патрабаванні часу.

— Зыходзячы з вашага вопыту, які ўрок можна лічыць эфектыўным?

— Эфектыўны ўрок той, дзе дзеці працуюць. Не слухаюць, не глядзяць, а менавіта працуюць. Яны развіваюцца ў дзейнасці, калі памыляюцца і выпраўляюцца. І рухаюцца, адштурхоўваючыся ад вопыту. Я так і на майстар-класах гавару: “Мой любімы ўрок — гэта той, на якім дзеці працуюць, а мяне няма”.

Тут вельмі дапамагае актыўная ацэнка. Я вучылася на спецыяльных курсах, цяпер з’яўляюся ментарам на дыстанцыйных курсах. Так атрымалася, што ў 2009 годзе я прыйшла на конкурс і ў гэты ж час Тамара Мацкевіч прапанавала прыняць удзел у праекце . Конкурс вывеў мяне з зоны камфорту, таму я пачала ўключацца ў новыя праекты, да якіх належыць і развіццё медыядасведчанасці. Але калі ў актыўнай ацэнцы ў мяне ёсць вопыт, то тут яго няшмат. Я спрабую прымяняць, і мне падабаецца, бо я згодна з ідэяй медыяадукацыі. Але такой зладжанай сістэмы, як з актыўнай ацэнкай, пакуль яшчэ не атрымалася.

—  А як сёння можна завабіць дзяцей да чытання? Што чытаеце самі?

— Да чаго толькі не звярталася на шляху павышэння матывацыі да чытання! З вопыту магу сказаць, што важным складнікам фарміравання такой матывацыі з’яўляецца дадатковае чытанне. Яно свабоднае. І тут дзецям трэба даць права выбару. Цяпер я зняла з сябе адказнаснасць нешта прапаноўваць. Калі даеш вучням свабоду, то разам з ёй ты перакладваеш на іх адказнасць за яе. Атрымліваецца цікава, бо яны мяне вядуць. Так, напрыклад, па ініцыятыве сваіх вучняў я пачытала Хадасевіч-Лісавую. А гэта той літаратурны кантэнт, які мне малавядомы.

Што чытаю сама? Маю літаратуру можна падзяліць на дзве часткі — прафесійную і летнюю. Калі ідзе навучальны год, я перачытваю класічныя творы, публіцыстычныя матэрыялы. Зноў і зноў пераасэнсоўваю, прыдумваю новыя пытанні. Чытаю прафесійную літаратуру — прадметныя часопісы, “Настаўніцкую газету”, каб рабіць агляды, ды ўвогуле ве­даць, дзе што адбываецца.

А летняе чытанне — гэта Віктар Марціновіч, Людміла Рублеўская, Андрэй Федарэнка. Люблю гэтых аўтараў. Дарэчы, і дзеці любяць чытаць Андрэя Федарэнку. Вельмі ўразіў “Сфагнум” Марціновіча, нягледзячы на тое, што напісаны на рускай мове. Атрымала такі культурны шок.

Увогуле, настаўнік — гэта той, хто вучыць азам чытання на аснове класічных твораў. Ён не можа прачытваць усё. Такое проста фізічна немагчыма. Я ж з цягам часу перапісваю свае ўрокі, пераглядаю падыходы, бо мяняюцца дзеці, мяняюся я.

— Нядаўна ў рэдакцыі мы абмяркоўвалі класічныя беларускія творы і тое, што некаторыя з іх проста маральна састарэлі ў адносінах да сучасных школьнікаў. Што вы думаеце на гэты конт?

— Мне здаецца, на літаратуру трэба памяняць погляд. Літаратура, як і культура, дае поўную карціну свету. Чым адрозніваецца звычайная побытавая рэч ад мастацтва? Мастацтва прымушае задумвацца. І калі ўзяць класічныя рэчы, напрыклад, “На ростанях” Якуба Коласа, то гэта наша савецкая школа літаратуры, што прымушае вывучаць гэты твор толькі ў гістарычным аспекце.

Увогуле, на вывучэнне рамана даецца толькі тры гадзіны і пад увагу бярэцца толькі “У палескай глушы”. Настаўнік сам вырашае, у якім кірунку гэты твор вывучаць. Можна кіравацца традыцыйнай трактоўкай, а можна выкарыстаць іншую інтэрпрэтацыю і разглядаць твор у святле агульначалавечых каштоўнасцей. Як можна абмінуць такія філасофскія размовы бабкі Марыі і Андрэя Лабановіча, як, напрыклад, навошта чалавек жыве?

Тут ужо ўсё залежыць ад майстэр­ства настаўніка, ад таго, у якім святле ён падасць гэты твор, як яго разгорне, куды накіруе думкі вучняў. І калі тлумачыць па прынцыпе “літаратура — гэта адлюстраванне жыцця”, то будзе сумна і нецікава. А калі гэта твор мастацтва, за якім хаваецца свая філасофія, сэнс, тлумачэнне і цяжкасці, то атрымаецца зусім іншы ўрок.

Ёсць ідэя перакруціць, памяняць праграмныя творы. Канечне, так зрабіць можна, але ўрокі літаратуры ў першыя гады пасля такіх перакрутаў бу­дуць толькі прайграваць. Можна ўвесці новыя творы, але для таго, каб паглыбіцца ў методыку, іх трэба чытаць і перачытваць, абдумваць і перасэнсоўваць. Ды і дапаможную метадычную літаратуру ў дапамогу настаўніку ствараць.

— Якую ролю адводзіце дысцыпліне ў класе і наогул настрою дзяцей? 

— Такое паняцце, як “дысцыпліна”, адразу знімаецца. Ёсць рэакцыя дзяцей на тое, што адбываецца, або зваротная сувязь, якая абавязкова павінна  быць. Калі зваротная сувязь адэкватная, адпаведная сітуацыі, якая адбываецца на ўроку, то гэта класна. Я люблю, калі ў класе цішыня, калі дзеці думаюць. Мяне радуе, калі адбываецца гучнае, вірлівае абмеркаванне. Страшна, калі звяртаешся да класа: “Пытанні ёсць?”, а іх няма. Дзеці павінны рэагаваць на настаўніка і на тое, што адбывецца ў класе. Я не разумею, як можна ціха нешта абмяркоўваць, палемізаваць…

— Ці можа ваш настрой паўплы­ваць на ўрок?

— Ён заўсёды ўплывае. Эмоцыі вельмі важныя для любога настаўніка, а для настаўніка літаратуры — асабліва. І калі я ў гуморы, то ўрок, зразумела, будзе лепшы. Разам з тым захаваць добры настрой на сем урокаў, якія бываюць запар, няпроста.

— Вы гаворыце пра літаратуру, а якая Галіна Анатольеўна на мове?

— Мова — гэта практычны прадмет, які фарміруе пэўныя ўменні. На ім трэба быць разважлівай, а не эмацыянальнай. Я прытрымліваюся таго, што мова больш лагічная за матэматыку. Для таго каб лагічна выказваць свае думкі, трэба, вядома, падключаць логіку, уменне будаваць сказы, словазлучэнні, падбі­раць фразы. Гэта такі працэс думання без эмоцый.

— А як адпачываеце ад школы?

— З дапамогай спорту, лазні. Акрамя таго, не забываю, што Віцебск — гэта культурная сталіца. У нас праводзіцца  шмат фестываляў. Нядаўна быў фестываль сучаснай харэаграфіі. У апошнія гады з’явілася такая культурная з’ява, як фестываль Манхэтэнскага дакументальнага кіно. Надараецца трапіць у Мінск на фестываль “Лістапад”. Усё цікава і прыцягальна.

Акрамя таго, у патрэбны момант трэба ўмець пераключыцца на іншыя справы. Мне, напрыклад, хапае тых 30 хвілін дарогі дадому, каб пераключыцца на сям’ю. Сям’ю і работу змешваць нельга, а калі такое адбудзецца, то можна бу­дзе гаварыць, што педагогіка — гэта лад жыцця. У сям’і выхоўваць нікога не трэба. Гэта шлях у нікуды. Дома павінна быць атмасфера любові, павагі, добразычлівасці. Хаця, калі дачка вучылася ў школе, было цяжка выключыць настаўніка.

— І апошняе пытанне. Галіна Анатольеўна, вы лічыце сябе моцным чалавекам?

— Я вельмі слабы чалавек. Я той чалавек, які можа працаваць і даваць вынік, калі створаны камфортныя ўмовы. На сёння ў гімназіі мне вельмі камфортна. Як гаворыцца, поўны фрыстайл, за які я вельмі ўдзячна дырэктару Людміле Мікалаеўне Дзярыба. Дапамагае атмасфера ў клубе “Крыштальны журавель”, дзе ўсе мае ідэі прымаюцца і падтрымліваюцца. Але чакаць, што табе камфорт створаць штучна, не мае сэнсу. Трэба варушыцца і самому, важна ўмець дамаўляцца, весці гаворку. Мне пашанцавала, што мае ўменні і памкненні бачыць, разумее і прымае адміністрацыя маёй гімназіі.

— А мне пашанцавала на такую цікавую суразмоўніцу. Дзякуй вам!

Гутарыла Вольга ДУБОЎСКАЯ.
Фота Паліны СУХАВАЙ.